શ્રી દામોદરદાસ હરસાનીજી

પુષ્ટિ સૃષ્ટિ અગ્રેશ શ્રી દામોદરદાસ હરસાનીજીનો આજે પ્રાગટ્ય દિવસ છે. જેમને શ્રીવલ્લભે સૌ પ્રથમ બ્રહ્મસંબંધનું દાન કર્યું, જેમના હૃદયમાં શ્રીવલ્લભે પુષ્ટિમાર્ગનો સકળ સિદ્ધાંત સ્થાપિત કર્યો તેવા શ્રી દામોદરદાસને શ્રીવલ્લભ આજ્ઞા કરતાઃ “દમલા, યહ માર્ગ તેરે લેયે પ્રકટ કિયો હૈ.” અને દામોદરદાસજી માટે પ્રકટ થયેલા આ કૃપામાર્ગમાં તેમના દ્વારા અનેક જીવોનો અંગીકાર થયો.

આ ભગવદ્ શિરોમણીનું ચરિત્ર દિવ્ય છે. અદ્​ભુત અને અલૌકિક છે. એમના સ્મરણથી કૃતાર્થ થવાનો આજે અવસર છે.

શ્રી દામોદરદાસજીનો જન્મ સં. ૧૫૩૧માં મહાસુદ ચોથના દિવસે થયો હતો. શ્રીમહાપ્રભુજીના પ્રાકટ્ય સમયે તેમની ઉંમર લગભગ પાંચ વર્ષની હતી અને પોતાના પિતાજી થીરદાસની સાથે તે સમયે તેઓ ચંપારણ્ય ગયેલા પણ ખરા. શ્રીવલ્લભના પ્રાકટ્યનો અલૌકિક મહોત્સવ ઉજવાયો હતો તેનાં દર્શન તેમણે કરેલાં.

બાળપણથી તેઓ સંસારથી અલિપ્ત હતા. હસતા – રમતા નહિ. ભોજનની પણ પરવા ન કરતા. આખો દિવસ ઝરૂખામાં બેસી પોતાના પ્રાણપ્રેષ્ઠ વલ્લભની પ્રતીક્ષા કરતા અને એક દિવસ શ્રીવલ્લભનાં વર્ધાના રાજમાર્ગ ઉપરથી પધારતાં દર્શન થયાં કે તરત શ્રીવલ્લભ પાસે જઈ દંડવત્ પ્રણામ કર્યાં. શ્રીવલ્લભે પૂછ્યુઃ “દમલા, તું આવ્યો?” સાંભળતાં જ દામોદરદાસજી શ્રીવલ્લભની સાથે ચાલી નીકળ્યા.

પછી તો સમગ્ર જીવનપર્યંત શ્રીવલ્લભ અને શ્રીવિઠ્ઠલની સેવામાં જ રહ્યા. શ્રીવલ્લભે શ્રીઠાકોરજીની બ્રહ્મસંબંધની આજ્ઞા સિદ્ધાંતરહસ્ય ગ્રંથ રચી તેમને સમજાવી. એ દ્વારા પ્રભુની આજ્ઞાનું રહસ્ય તેમના હૃદયમાં સ્પષ્ટ કર્યું.

શ્રીવલ્લભ જ્યારે જ્યારે સમય મળે ત્યારે દામોદરદાસની સાથે ભગવદ્​લીલાનું ચિંતન કરતા. ભગવદ્​વાર્તામાં તલ્લીન બની જતા. અવારનવાર આજ્ઞા કરતા – દમલા, ભગવદ્​વાર્તા કર્યે ઘણો સમય થઈ ગયો છે અને શ્રીઠાકોરજીના વિપ્રયોગમાં શ્રીવલ્લભ લીન થઈ જતા.

દામોદરદાસજી ગોવિંદ કરતાં ગુરુની શ્રેષ્ઠતા માનતા. શ્રીનાથજીબાવાએ તે માટે તેમની કસોટી પણ કરેલી અને કસોટીમાં તેઓ સંપૂર્ણપણે પાર ઉતરેલા.

શ્રીમહાપ્રભજીએ આસુરવ્યામોહ લીલા કરી ત્યારે શ્રીગુસાંઈજી યુવાન હતા. તેમનાં માતૃચરણોએ આજ્ઞા કરેલી કે પુષ્ટિમાર્ગ વિશે આપને જે કંઈ જાણવું હોય તે દામોદરદાસને પૂછજો, કારણ તમારા પિતૃચરણે તેમના હૃદયમાં પુષ્ટિમાર્ગ દૃઢ રીતે સ્થાપન કર્યો છે.

શ્રીમહાપ્રભુજી આસુરવ્યામોહ લીલા પછી દર ત્રીજા દિવસે દામોદરદાસને પોતાના અલૌકિક સ્વરૂપે દર્શન આપતા. આપશ્રીએ આજ્ઞા કરેલી કે દમલા, તું શ્રીગુસાંઈજીને મારું જ સ્વરૂપ જાણજે. તેમને દંડવત્ કરજે અને તેમનું ચરણોદક લેજે.

દામોદરદાસજી જરૂર પડ્યે શ્રીગુસાંઈજીને પણ શિખામણ આપતા વિનંતી કરતા અને શ્રીગુસાંઈજી તેમની શિખામણ માનતા પણ ખરા. એકવાર શ્રીગુસાંઈજીએ દામોદરદાસજીના ઘેર પધારી તેમના પિતાનું શ્રાદ્ધ કરાવેલું અને દક્ષિણામાં દામોદરદાસજીએ શ્રીગુસાંઈજીને સિદ્ધાંતરહસ્ય ગ્રંથનો દોઢ શ્લોક સમજાવેલો. દામોદરદાસજીએ શ્રીગુસાંઈજીને પુષ્ટિમાર્ગની સેવાપ્રણાલી – નિત્યની અને ઉત્સવની – સમજાવેલી. શ્રીમહાપ્રભુજીના ગ્રંથો દીનતાપૂર્વક સમજાવેલા. તદુપરાંત શ્રીમહાપ્રભુજી સાથે થયેલી ભગવદ્​વાર્તા દામોદરદાસજી શ્રીગુસાંઈજી સમક્ષ કહેતા. પોતાનો દૈન્ય અને દાસભાવ સાચવીને દામોદરદાસજીએ શ્રીગુસાંઈજીને પુષ્ટિમાર્ગનું સર્વ અધ્યયન કરાવ્યું. પોતે ભગવદ્ સ્વરૂપ હોવા છતાં શ્રીગુસાંઈજી શ્રીવલ્લભના સેવક એવા આ ભગવદ્ ભક્તનો ઉત્કર્ષ પ્રકટ કરવા સર્વ કાંઈ તેમને પૂછીને જ કરતા !

આવા દામોદરદાસજી પૃથ્વી ઉપર ૭૭ વર્ષ સુધી બિરાજ્યા. સં. ૧૬૦૭માં નિત્યલીલામાં પધાર્યા.

જેમનું હૃદય શ્રીવલ્લભની અલૌકિક ભગવદ્​વાર્તાની રસવર્ષા દ્વારા નિરંતર ભગવદ્ રસથી ભરેલું રહેતું એવા ભક્તશિરોમણી મહાનુભાવ પુષ્ટિસૃષ્ટિ અગ્રેસર શ્રી દામોદરદાસજીને આજના તેમના પ્રાકટ્ય દિવસે કોટિ કોટિ વંદન કરીએ.

(રાગ – સારંગ)

આજ બધાયો મંગલચાર,

માઘ માસ શુક્લ ચોથ હૈ, હસ્ત નક્ષત્ર રવિવાર. (૧)

પ્રેમસુધાસાગર રસ પ્રકટ્યો, આનંદ બાઢ્યો અપાર,

દાસ રસિક જન જાય બલિહારી, સરબસ દિયો બાર. (૨)

[audio:http://www.vaishnavparivar.org/vaishnavparivar/Pushtigeet1/wp-content/uploads/2013/02/Harsaniji-Vadhai.mp3|titles=Harsaniji Vadhai]

(સ્વર – શ્રી ભગવતી પ્રસાદ ગાંધર્વ)

બસંત આગમનનું પદ

(રાગઃ માલકૌંસ)

સઘન બન ફૂલ્યોરી કુસુમન ફૂલી સબ બનરાઈ,

ફૂલી બ્રજ યુવતીજન ફૂલે સુંદર વર રતી આઈ. (૧)

જાન પંચમી મિલાપ કરન વૃષભાન સુતા બન આઈ,

રસિક પ્રીતમ પિય અતિ રસમાતે ડોલત કુંજન માઈ. (૨)

[audio:http://www.vaishnavparivar.org/vaishnavparivar/Pushtigeet1/wp-content/uploads/2013/02/saghan-ban-fulyori.mp3|titles=saghan ban fulyori]

(સ્વર – શ્રી ભગવતીપ્રસાદ ગાંધર્વ)

(બસંત આગમનનું પદ)

રાગઃ માલકૌંસ

રચના – નંદદાસજી

લહેકન લાગી  વસંતબહાર સખી, ત્યોં ત્યોં બનવારી લાગ્યો બહેકન.

ફૂલ પલાસ નખ નાહર કૈસે, તૈસે કાનન લાગ્યો મહેકન. (૧)

કોકિલ મોર શુક સારસ હંસ ખંજન, મીન ભ્રમર અખિયાં દેખ અતિ લલકન.

નંદદાસ પ્રભુ પ્યારી અગવાની, ગિરિધર પિયકો દેખ ભયો શ્રમકન. (૨)

[audio:http://www.vaishnavparivar.org/vaishnavparivar/Pushtigeet1/wp-content/uploads/2013/02/Lahekan-Lagi-Basant-Bahar.mp3|titles=Lahekan Lagi Basant Bahar]

(સ્વરઃ શ્રી ભગવતીપ્રસાદ ગાંધર્વ)

શિશિર ઋતુ વિદાય લઈ રહી છે અને વસંતનું આગમન થઈ રહ્યું છે. ઠંડી ઋતુનો અંત આવતાં સર્વત્ર વનરાજી ખીલવા માંડી છે. શ્રીયમુનાજીના મનોહર તટ ઉપર કમનીય કુસુમવનમાં વૃક્ષો ઉપર જાણે વસંતને કારણે બહાર-મસ્તી આવી ગઈ છે.

 

વનમાં વિહાર કરવા માટે શ્રીરાધિકાજીની આગેવાની નીચે નીકળેલી સખીઓ આ બહારને જોઈને ખુશ થતાં કહે છેઃ ‘હે સખી, જો તો ખરી. વનમાં વસંત ખીલી છે. વૃક્ષો ઉપર નવાં પાન લહેરાઈ રહ્યાં છે. ફૂલ ખીલ્યાં છે. જેમ જેમ વસંતની મસ્તી લહેરાય છે તેમ તેમ આપણો આ બનવારી – પ્રાણપ્યારો કૃષ્ણ પણ મદમસ્ત બની બહેકી રહ્યો છે.!’

 

વાઘના નખ વધીને વાંકા થઈ જાય તેમ આ પલાશ – કેસૂડાના ફૂલની પાંદડીઓ પણ ખૂબ ખીલીને વાંકી થઈ ગઈ છે. પલાશના પુષ્પોની મહેંકથી આખું વન મહેંકી રહ્યું છે. સુગંધિત થઈ રહ્યું છે. એ સુગંધની મસ્તીમાં જાણે સૌ બહેકી રહ્યાં છે.

 

પશુ-પક્ષીઓ પણ એમાંથી બાકાત નથી. કોકિલા, મોર, પોપટ, સારસ, હંસ, ખંજન જેવાં ચંચળ પક્ષીઓ, મીન એટલે માછલાં, ભ્રમર વગેરે બધાં આ ખીલેલી વનરાજીથી ખુશ થયેલા ગિરિધરપ્રભુનાં નેત્રોનાં દર્શન કરીને, મધુર અવાજ કરી રહ્યાં છે, જાણે લલકારીને પોતાનો આનંદ વ્યક્ત કરી રહ્યાં છે.

 

નંદદાસજી કહે છે કે આવા મધુર સમયે શ્રીપ્રભુના મિલન માટે જઈ રહેલાં સખીજનોની અગવાની લેનાર શ્રીસ્વામિનીજીને મારા પ્રભુનાં દર્શન થતાં જ કપોલ ઉપર શ્રમકણ બિંદુઓ ઝળકી ઊઠ્યાં છે!

 

ઋતુપરિવર્તનની સુંદર નોંધ લેતું અને વસંતની બહારને વધાવતું આ મધુર પદ અષ્ટસખા પૈકીના શ્રીનંદદાસજીની રચના છે અને વસંત આગમના દિવસોમાં શ્રીપ્રભુ સન્મુખ ગવાય છે.

(વસંત આગમના દિવસો – પોષ વદ અમાસથી મહા સુદ ચોથ)

શ્રીવલ્લભ રાજકુમાર બિનુ, મિથ્યા સબ સંસાર,

ચઢી કાગદકી નાવ પર, કહો કો ઉતર્યો પાર.

ભવસાગર કે તરનકી, બડી અટપટી ચાલ,

શ્રીવિઠ્ઠલેશ પ્રતાપબળ, ઉતરત હે તત્કાલ.

મીન રહત જલ આસરે, નિકસત હી મર જાય,

ત્યોં શ્રી વિઠ્ઠલનાથ કે ચરણકમલ ચિત્ત લાય.

(શ્રીવલ્લભસાખી) (રચનાઃ શ્રીહરિરાયજી)

શ્રીવલ્લભ રાજકુમાર શ્રીવિઠ્ઠલેશ પ્રભુચરણ વગર આ સંસાર મિથ્યા છે. શ્રીવલ્લભ શ્રીવિઠ્ઠલના નામરૂપી નૌકાના સહારે જ આ ભવસાગરમાંથી પાર ઉતરી શકાય તેમ છે, કારણ કાગળની નાવ ઉપર બેસી (અન્ય સાધનોના બળે) કોઈ પાર ઉતરી શક્યું નથી.

જન્મમરણરૂપી આ ભવસાગરને તરવાની રીત બહુ જ અટપટી છે. જીવ સ્વપ્રયત્ને કે અન્ય સાધનથી તેને પાર કરી શકતો નથી. માત્ર શ્રી વિઠ્ઠલેશ પ્રભુચરણના પ્રતાપબળે, તેમની કૃપાથી તરત તેને પાર કરી શકાય છે.

જેમ માછલી જળમાં જ જીવીત રહે છે, બહાર કાઢતા મરી જાય છે, તેમ વૈષ્ણવે પણ શ્રીવિઠ્ઠલેશ પ્રભુચરણના આશ્રયે જ રહેવું જોઈએ. તેમનાં ચરણોમાં જ ચિત્ત રાખવું જોઈએ.

શ્રીવલ્લભશરણાષ્ટકમ્

રચના – શ્રીહરિરાયજી

છંદ – અનુષ્ટુપ

નિઃસાધન જનોધ્ધાર પ્રકટીકૃતઃ ।

ગોકુલેશસ્વરૂપઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૧।।

નિઃસાધન મનુષ્યોનો ઉધ્ધાર કરવા પ્રકટ થયેલા શ્રીગોકુલેશ સ્વરૂપ એવા શ્રીવલ્લભ (શ્રીમહાપ્રભુજી) મારો આશ્રય છે. (૧)

ભજનાનંદ – દાનાર્થં પુષ્ટિમાર્ગપ્રકાશકઃ ।

કરુણાવરણીયઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૨।।

ભક્તોને સેવાના આનંદનું દાન કરવા માટે પુષ્ટિ (અનુગ્રહ) માર્ગને પ્રકટ કરનારા, કરુણા (દીનતા)થી પ્રાપ્ત કરી શકાય એવા શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૨)

સ્વામિનીભાવ-સંયુક્ત-ભગવદ્​ભાવ-ભાવિતઃ ।

અત્યલૌકિકમૂર્તિઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૩।।

શ્રીસ્વામિનીજીના ભાવથી યુક્ત તથા ભગવદ્ ભાવથી ભાવયુક્ત, અતિ અલૌકિક સ્વરૂપવાન શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૩)

શ્રીકૃષ્ણવદનાનંદો વિયોગાનલમૂર્તિમાન્ ।

ભક્તિમાર્ગાબ્જ-ભાનુઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૨।।

સદાનંદ શ્રીકૃષ્ણના મુખારવિંદના આનંદરૂપ, વિયોગરૂપી અલૌકિક અગ્નિસ્વરૂપ, ભક્તિમાર્ગ રૂપી કમળને વિકસાવનાર સૂર્યરૂપ શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૪)

રાસલીલારસભર-સમાક્રાન્તાઽખિલાંગભૃત ।

ભાવરૂપાઽખિલાંગઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૫।।

રાસલીલાના દિવ્ય રસથી સૌ ભક્તોને સારી રીતે રસપૂર્ણ કરનારા, ભાવાત્મક સર્વ અંગોવાળા  શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૫)

શ્રીભાગવતભાવાર્થા – વિર્ભાવાર્થાવતારિતઃ ।

સ્વામિસંતોષહેતુઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૬।।

શ્રીભાગવતના ગૂઢાર્થને પ્રકટ કરવા જેમણે અવતાર ધારણ કર્યો છે એવા અને સ્વામી શ્રીકૃષ્ણના સંતોષના કારણરૂપ શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૬)

વલ્લવીવલ્લભાન્તઃસ્થ લીલાનુભવ વલ્લભઃ ।

અન્યાસ્ફુરણરૂપઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૭।।

શ્રીગોપીજનવલ્લભ શ્રીકૃષ્ણના અંતઃકરણની લીલાનો અનુભવ જેમને વહાલો છે તથા તેને લઈને જેમના હૃદયમાં અન્ય વિચાર જાગતો જ નથી એવા શ્રીમહાપ્રભુજી-શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૭)

જિતાભોજદાંભોજ – વિભૂષિતવસુંધરઃ ।

સદા ગોવર્ધનસ્થઃ શ્રીવલ્લભઃ શરણં મમ ।।૮।।

પોતાની અતિશય કોમળતા અને સુંદરતાથી કમળને જીતનારા, ચરણકમળોથી પૃથ્વીને વિભૂષિત કરનારા, સદા શ્રીગિરિરાજજીમાં બિરાજમાન એવા શ્રીવલ્લભ મારો આશ્રય છે. (૮)

અનન્યસ્તન્મના નિત્યં પઠેદ્યઃ શરણાષ્ટકમ્ ।

સ લભેત્ સાધનાભાવ – યુક્તોપ્યેતત્પદાશ્રયમ્ ।।૯।।

જે જીવ અનન્યાશ્રિત મનવાળો થઈને આ શરણાષ્ટકમ્​નો પાઠ નિત્ય કરશે, તે નિઃસાધન હશે તો પણ, તે શ્રીમહાપ્રભુજીના ચરણકમળના દૃઢ આશ્રયને પ્રાપ્ત કરશે.

ઇતિ શ્રીહરિદાસ વિરચિતં શ્રીવલ્લભશરણાષ્ટકં સંપૂર્ણમ્ ।

આ પ્રમાણે શ્રીહરિરાયજી રચિત શ્રીવલ્લભશરણાષ્ટક સ્તોત્ર સંપૂર્ણ થયું.

આજે વધામણાં રે ચંપારણ્ય ધામમાં,

શ્રીલક્ષ્મણ ઘેર વલ્લભ પ્રભુ પ્રગટ્યા. વધામણાં રે૦

ઘર ઘરથી આવ્યા છે વૈષ્ણવ ટોળે મળી,

નવા નવા સહુ સાજ જો સજાવ્યા. વધામણાં રે૦

નિરખી રહ્યા સૌ હૈયે આનંદભરી,

શ્રીવલ્લભ  મુખ  જોઈ  હરખાયા. વધામણાં રે૦

ચંપારણ્ય ધામમાં નંદ મહોત્સવ છાયો,

નાચતાં  ગોપ  ગોપી  આવ્યાં. વધામણાં રે૦

ચંપારણ્યની ગલીઓમાં દહીંદૂધ વેરાયાં,

ગુલાલને  પુષ્પો  વરસાવ્યાં. વધામણાં રે૦

પુષ્ટિનો નાથ ઝૂલે સોનાના પારણે,

દાસ ‘ગોપીજન’ આનંદ પામે. વધામણાં રે૦